Nominowani do nagrody im. Józefa Mackiewicza za rok 2017 byli:
1. Wiesław Helak, Nad Zbruczem, Arcana
2. Bartosz Jastrzębski, Vestigia Dei, Fundacja Augusta Hr. Cieszkowskiego
3. Mariola Kruszewska, Czereśnie będą dziczeć, Wydawnictwo w Podwórku
4. Krzysztof Kuczkowski, Ruchome święta, Towarzystwo Przyjaciół Sopotu
5. Paweł Lisicki, Luter. Ciemna strona rewolucji, Fronda
6. Marian Sworzeń, Czarna ikona. Biełomor. Kanał Białomorski. Dzieje. Ludzie. Słowa, Sic!
7. Bohdan Urbankowski, Źródła. Z dziejów myśli polskiej, Akces
8. Piotr Zaremba, Zgliszcza, Zysk i S-kaa.
Kapituła wyróżniła Mariana Sworzenia za książkę o propagandowym, wakacyjnym rejsie pisarzy po Kanale Białomorskim, który zakończył się napisaniem dzieła pochwalnego na cześć tej stalinowskiej inwestycji.
Dzieje Kanału Białomorskiego przedstawił w laudacji członek jury Nagrody Wacław Holewiński, laureat z 2013 roku..
Kanał Białomorski został zbudowany na rozkaz Józefa Stalina w ciągu zaledwie 20 miesięcy, miał mieć długość 227 km, z czego 37 km trzeba było wykuć w skalnym podłożu. Zaplanowano 19 śluz, 49 tam, 15 zapór. Ponieważ inwestycja miała być tania, zamiast stali i żelbetu użyto drewna a zamiast robotników - więźniów obozów koncentracyjnych Gułagu. Przez 21 miesięcy przy budowie kanału pracowało 170 tysięcy więźniów i specj-przesiedleńców. Racje żywnościowe były głodowe. Kanał został uroczyście otwarty w 1933 r. przez Stalina, ale okazał się zbyt płytki, by przerzucać nimi okręty wojenne z Bałtyku na Morze Białe. Z tego powodu kanał był używany dla celów gospodarczych – w praktyce do spławu drewna.
Według Sołzenicyna, budowa kanału kosztowała życie 250 tysięcy łagierników - jeden człowiek na metr wybudowanego kanału. Inne źródła twierdzą, że 50 tysięcy.
"Nikt nie poniósł za to kary, co więcej znaleźli się piewcy szaleństwa, którzy gotowi byli położyć na szali wcale niemały dorobek, aby wpisać się w ten lepszy świat, gotowany wszystkim narodom byłego ZSRR rękami GPU". - mówił Holewiński. -"Zorganizowano im wycieczkę statkiem, płynęli, podziwiali, nawet pozdrawiali łagierników".
"Marian Sworzeń pokusił się o rzecz niezwykłą - postanowił opisać rejs i tych, którzy wzięli w nim udział. To wcale nie było łatwe. Może byłoby takie, jakby sowieckie archiwa były kiedykolwiek otwarte, ale przecież – bez złudzeń – one nigdy nie będą otwarte".- zaznaczył.
Pisarze uczestniczący w tej wycieczce napisali kolektywnie propagandową 600-stronicową „Księgę Kanału Białomorsko-Bałtyckiego”, która po zmianach politycznych zniknęła z księgarń i bibliotek. Wśród 36 pisarzy, którzy uczestniczyli w tym rejsie i go opisali znaleźli się: Bruno Jasieński, Walentin Katajew, Michaił Zoszczenko, Wiktor Szkłowski, Izaak Babel, Janka Kupała. Niektórzy z nich już niedługo potem sami trafili do łagrów lub zostali rozstrzelani.- zaznaczył Holewiński.
"Wciąż przychodzi mi do głowy, czy jest cena, za którą można kupić każdego, cena życia, tortur, chevroleta, daczy, a może strachu?"..
Holewiński podkreślił:
"Sworzeń stworzył portret pisarza sowieckiego, leksykon obowiązkowy dla każdego, kto chce ze zrozumieniem pochylić się nad tamtymi czasami".
Autor książki mówił o swojej rozmowie z osobą, która zajmuje się poszukiwaniem ciał ofiar budowy Kanału, aby je pochować, a która obecnie jest więźniem sumienia w Rosji.
Drugim wyróżnionym w tym roku przez Kapitułe pisarzem został Piotr Zaremba za powieść "Zgliszcza. Opowieści Jałtańskie".
W laudacji prof. Dorota Heck mówiła o dwóch bohaterach powieści: fikcyjnym - sędzim Stanisławie Jaroszu i rzeczywistym - Stanisławie Mikołajczyku oraz o tematyce dzieła - tragicznej historii Polskiego Stronnictwa Ludowego. Książka ukazuje bowiem unicestwienie demokratycznego ugrupowania w Polsce komunistycznej, podporządkowanej Związkowi Sowieckiemu.
"Intryga, brutalna przemoc, a w ostateczności tortury i skrytobójstwa - to podstawowe instrumentarium sprawowania władzy przez komunistów". - mówiła - "Powieść Zaremby ma walory poznawcze, bo przywraca wiedzę o pierwszych powojennych latach".
Piotr Zaremba wyjaśnił:
"To są właściwie historie prawdziwe. One są prawdziwe do tego stopnia, że np. rozkazy wydawane przez oficerów UB, donosy - ja ich nie wymyśliłem, pisałem je na podstawie archiwaliów IPN. (...) Główny bohater Stanisław Jarosz, jest w zasadzie postacią autentyczną, choć zmieniłem mu nazwisko".Pisarz zaznaczył:
"To jest przede wszystkim o PSL, ale miałem tendencję, by przypomnieć historię oporu ludowych warstw przeciwko nowej władzy".
Laureatem Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza za rok 2017 został Wiesław Helak, autor powieści „Nad Zbruczem”.
Przewodniczący kapituły Maciej Urbanowski w laudacji podkreślił:
"Powieść, która nas zaskoczyła i zachwyciła jednocześnie. (..) Wiesław Helak nie bryluje na literackich salonach, nie publikuje w literackich pismach, a swoje powieści drukował w wydawnictwach na pewno nie należących do tzw. mainstreamu.Urbanowski przypomniał, że powieść "Nad Zbruczem" ukazała się po raz pierwszy sumptem autora w mikroskopijnym nakładzie. Ponieważ spotkała się z uznaniem krytyków, książkę wznowiły krakowskie Arcana. Dzięki temu mogła dotrzeć do szerszego odbiorcy.
Przewodniczący Kapituły podkreślił:
"Powieść Wiesława Helaka znakomicie oryginalnie a przy tym świadomie kontynuuje ważny w naszej prozie nurt kresowy. Sygnalizuje to już tytuł, w którym doszukiwano się aluzji do "Nad Niemnem" Orzeszkowej, ale też do "Nadberezyńców" Czarnyszewicza Zbrucz oznacza u Helaka miejsce akcji, ale także staje się symbolem świata, o którym opowiada. Zbrucz to z jednej strony piękna i potężna natura, w służbie człowieka, a z drugiej strony to rzeka graniczna oddzielająca nie tylko Rosję od Austro-Węgier, a potem Związek Sowiecki od II RP, ale także Europę od Azji, kulturę od jej wrogów. Równocześnie Zbrucz jest w powieści Helaka rodzajem bastionu, miejscem obrony świata tarego, XIX-wiecznego, który na naszych oczach będzie ulegał zagładzie mimo heroicznego oporu i ofiar ziemiańskich bohaterów powieści".
Jak zauważył Urbanowski, Helak opisuje dzieje ziemiańskiego rodu reprezentowanego przez trzy pokolenia: XIX-wieczne - romantyczne, drugie - przełomu XXI i XX wieku - modernistyczne, i XX-wieczne nowoczesne ale i neoromantyczne. "U Helaka ziemiaństwo jest ostoją cywilizacji, a zarazem jej obrońcą".
Laureat Nagrody Wiesław Helak powiedział:
„W 1940 r. za udział dziadka w wojnie 1920 r. i za działalność patriotyczną na kresach rodzina została wywieziona na Syberię - dziadek na szczęście ocalał, ostrzeżony; rodzina nigdy nie trafiła do Brzeżan. To historia ludzi wypędzonych i wydziedziczonych, skrzywdzonych. Myślę, że to w dużym stopniu mnie ukształtowało i moje pisarstwo”.
„Jestem szczęśliwy, że dostałem tę nagrodę, bo jej patronem jest człowiek, który doskonale znał te realia i wspaniale je opisał, i który był świadkiem wywożenia Polaków z Wileńszczyzny (..) poznał metody działania komunistów, Sowietów, które zmierzały do zniszczenia polskości na kresach, kultury polskiej".Dziękując za nagrodę, którą nazwał "największym wyróżnieniem, najważniejszą nagrodą literacką w Polsce współczesnej"/i>, dodał, że dewiza Józefa Mackiewicza "Jedynie prawda jest ciekawa" powinna nam towarzyszyć w każdym działaniu.
Na zakończenie Wiesław Helak powiedział:„Dziękuję swoim nieżyjącym rodzicom za wychowanie w duchu chrześcijańskim, mam poczucie, że ta moja nagroda jest to nagroda bardziej dla nich, a ja ją tylko odbieram w ich imieniu”.
Relacja:
tekst: Margotte
wideo i foto: Michał KK
Warto przypomnieć, że Wiesław Helak w marcu tego roku gościł ze swoją książką w klubie Ronina:
https://www.youtube.com/watch?v=yOCv6jjA5Hk&t=979s
