Dr Adam Danilczyk, pracownik naukowy Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, który specjalizuje się w badaniach sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej Rzeczypospolitej drugiej połowy XVIII wieku, autor wydanej w zeszłym roku książki "Targowica, czyli zdrada" uznał, że abdykacja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego była konsekwencją upadku powstania kościuszkowskiego. W wyniku decyzji carycy Katarzyny II król polski został umieszczony na zamku w Grodnie, otoczonym przez rosyjskie wojsko.
Pozostała przy nim niewielka liczba służby, miał ograniczone możliwości poruszania się.
Jak zauważył historyk, po pomyślnym dla Rosji zawarciu porozumienia z Prusami przyszła pora na abdykację polskiego króla. Autorem tekstu aktu abdykacji podpisanego 25 listopada 1795 roku (a więc dokładnie w 31. rocznicę koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski) był Nikołaj Repnin. Po śmierci Katarzyny II Stanisław August został przewieziony do Petersburga, gdzie zmarł dwa lata później.
To strona finansowa - według historyka - była bodźcem, która skłoniła króla Polski do abdykacji. Stanisław August miał olbrzymie długi, które wynosiły 40 mln złotych polskich, suma ta wystarczała na utrzymanie przez rok 120-tysięcznej armii. Zdaniem dr. Danilczyka król liczył na to, że podpisanie aktu abdykacji spowoduje uregulowanie tych długów. Z pewnością także rodzina wymuszała na nim uległość wobec Rosji, gdyż liczyła na uwolnienie zakwestrowanych majątków.
Dr Władysław Pęksa z Katedry Historii Prawa Polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego skupił się na prawnym aspekcie abdykacji królewskiej. Według niego, ta surowa ocena króla Stanisława Augusta, obecna nie tylko w historiografii, ale też w podręcznikach szkolnych i uniwersyteckich, gdzie królowi stawia się nawet zarzut zdrady, nie do końca jest uzasadniona.
Dr Pęksa przypomniał, że abdykacja Stanisława Augusta nie była pierwszym takim wydarzeniem w historii Polski (abdykowal wcześniej Jan Kazimierz), zwrócił także uwagę, że kongres wiedeński przywrócił Królestwo Polskie, choć królem tym razem miał być car rosyjski. Jeśli chodzi o aspekt prawny to ostatnim królem Polski był Mikołaj II Romanow, zamordowany przez bolszewików w 1918 roku.
Zdaniem dr. Pęksy Polska była faktycznie rosyjskim protektoratem od wyniku wielkiej wojny północnej, która ukształtowała na nowo ład europejski. "Pozycja Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej jako swoistego protektoratu czy półprotektoratu rosyjskiego to już jest moment uchwalenia praw kardynalnych w 1768 roku i zawartych wtedy traktatów z Rosją."
Stanisław August Poniatowski, zdając sobie sprawę z trudnych uwarunkowań i zależności politycznych, "dbał o sferę miękkiej władzy, oddziaływania na świadomość, kształcenia elit społecznych". - zaznaczył dr Pęksa.
Zdaniem dr. Pęksy, utożsamia się akt osobistej abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego z aktem zakończenia suwerennej egzystencji Rzeczpospolitej, tymczasem urząd królewski jest jednym z urzędów państwa. Król uosabia majestat Rzeczypospolitej, lecz kiedy osoba, która pełni ten urząd dokonuje abdykacji, nie oznacza to procesu likwidacji urzędu królewskiego i całego suwerennego państwa.
Zauważył, że w momencie abdykacji król miał 63 lata i był człowiekiem złamanym przez wydarzenia.
Prof. Włodzimierz Bernacki z Uniwersytetu Jagiellońskiego jako naukowiec specjalizujący się w historii doktryn politycznych i prawnych oraz autor wydanej w 2011 roku książki "Myśl polityczna I Rzeczypospolitej" w swojej wypowiedzi skupił się na aspekcie politologicznym.
"System ustrojowy I Rzeczypospolitej zbudowany był na zasadzie trzech stanów sejmujących, obok króla była to izba poselska i senat". - zaznaczył.
Zauważył, że wcześniej abdykacje miały miejsce, jednak w tym przypadku sytuacja prawna była odmienna. Decydując się na akt abdykacji, król przyczyniał się do końca Rzeczpospolitej jako państwa.
"Stanisław August Poniatowski abdykując, jednocześnie przyznawał, że Polska upadła z własnej winy, z winy Polaków". W akcie abdykacji znalazło się krytyczne określenie powstania kościuszkowskiego jako "nieszczęśliwej zdarzonej insurekcji", która pogrążyła Ojczyznę "w teraźniejszy stan zniszczenia".
Prof. Bernacki zwrócił uwagę na poglądy Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego sposób myślenia o polityce. W tym kontekście warto wymienić nazwisko filozofa i pisarza epoki oświecenia Woltera, do którego król polski odnosił się z szacunkiem, a który krytycznie oceniał republikański ustrój Rzeczypospolitej, a chwalił Katarzynę II.
Profesor Bernacki stwierdził: <"z perspektywy politologa czymś okropnym jest czytać, że w 1763-64 roku [Poniatowski] (który jeszcze wówczas nie był królem), zwracał się o pomoc, żeby wojska rosyjskie uspokoiły nastroje i atmosferę w Rzeczpospolitej".
Politolog podkreślił, że Stanisław August Poniatowski od początku aż do abdykacji był wspierany przez Katarzynę II i jej wojska, a korona polska miała być dla niego szansą na zbliżenie się do cesarzowej Rosji.
Jak zauważył prof. Bernacki, z jednej strony można odczuwać zrozumiałą pokusę, żeby obciążyć króla Stanisława Augusta za akt abdykacji, ale należy też dostrzec okoliczności łagodzące.
Przypomniał, że Hugo Kołłątaj nakłaniał króla do podpisania aktu konfederacji targowickiej, choć później obarczał winą króla za upadek powstania kościuszkowskiego.
Odnosząc się do miejsca, w którym odbywała się debata, profesor zwrócił uwagę na to, że część wielomilionowego długu króla Stanisława Augusta wynikała z remontu warszawskiego Zamku Królewskiego.
To tylko podstawowe tezy tej debaty, całość dyskusji na filmie:
Relacja: Margotte i Bernard
Więcej zdjęć:
https://www.flickr.com/photos/55306383@N03/albums/72157665742806649
