Swoje rozważania wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczął od zagadnienia komunizmu, który był najdłużej istniejącym systemem totalitarnym XX w., a także najbardziej agresywnym względem religii i Kościoła. Przejawiało się to m.in. tym, że w Związku Sowieckim oficjalnie zdelegalizowano kult religijny, a sam komunizm miał aspiracje, aby samemu stać się nową świecką religią. Ten system próbował zrealizować alternatywną wizję człowieczeństwa, opartego na materialistycznym, antyreligijnym podłożu, wyzwolonego z tradycyjnych form funkcjonowania.
Odpowiedź na komunizm Kościół sformułował w encyklikach Piusa XI, z których najważniejszą w tej materii należy uznać Divini Redemptoris. Papież atakował system komunistyczny ze względu na: ateizm, materializm, kolektywizm społeczny, praktyki destrukcyjne dla własności oraz religii. Prof. Skibiński podkreślał, że komunizm jako jedyny z totalitaryzmów stanowił zagrożenie dla chrześcijan przez cały XX w. na całym świecie, o czym mogą świadczyć fakty męczeństwa wierzących nawet w latach 90-tych. Jako przykłady osób zamordowanych przez komunistów można podać: Rosjanina bł. Leonida Fiedorowa, męczenników Wojny Domowej w Hiszpanii (np. Pedro Poveda), Słowaka bł. Titusa Zemana czy bł. Jerzego Popiełuszkę, kapelana „Solidarności”.
Pojmowanie komunizmu w nauczaniu społecznym Kościoła stało się punktem odniesienia dla myślicieli katolickich. Poglądy analogiczne do papieskich prezentowali tacy intelektualiści, jak np. Gilbert K. Chesterton (angielski pisarz i myśliciel), zamordowany w czasie wojny w Hiszpanii Ramiro de Maetzu czy polska pisarka Zofia Kossak-Szczucka. Myślenie o totalitaryzmach z okresu międzywojennego również wpłynęło na późniejsze poglądy św. Jana Pawła II, rozumującego podobnymi kategoriami, co jego poprzednicy.
Można się dziwić, że pomimo jasnego wyrażenia się Kościoła w kwestii marksizmu i komunizmu, nie wszyscy intelektualiści z kręgów katolickich myśleli podobnie. Jako osoby, które wypaczały katolicyzm poprzez „romans z marksizmem”, prof. Skibiński uznał włoskiego polityka chadeckiego, a później księdza Giuseppe Dossettiego, teologa francuskiego Emmanuela Mouniera, przywódcę baskijskich nacjonalistów Jose Antonio Aguirre czy szefa „PAX” Bolesława Piaseckiego. Na tym tle zachowanie Polaka jednak może być zrozumiałe, gdyż on jako jedyny „poszedł na współpracę” na względu na groźbę utraty życia.
Po II Wojnie Światowej jako swoistą abdykację względem komunizmu i marksizmu Paweł Skibiński uznał dialog intelektualny pomiędzy katolikami i ideologami skrajnej lewicy w czasie Soboru Watykańskiego II czy politykę wschodnią Jana XXIII i Pawła VI.
Po omówieniu zagadnień związanych z komunizmem historyk przeszedł do omawiania relacji Kościoła z nazizmem, który również miał format ogólnoeuropejski, a jego ofiarami byli męczennicy: św. Edyta Stein czy św. Maksymilian Kolbe. Narodowy socjalizm wprawdzie nie zakazał kultu religijnego, jednak był wrogi wobec katolicyzmu oraz Kościoła, miał także zamiar wytworzenia nowego człowieka. Reakcja katolików na nazizm była krytyczna niemal do samego początku istnienia reżimu Adolfa Hitlera. Duchowieństwo niemieckie zwalczało i próbowało powstrzymać eksterminację osób chorych psychicznie na terenie III Rzeszy, polski kardynał August Hlond atakował biologiczny rasizm oraz antysemityzm Hitlera, oficjalną krytykę Kościoła sformułował papież Pius XI przy współpracy z Eugenio Pacellim, późniejszym Piusem XII na łamach encykliki Mit Brennender Sorge.
W okresie lat 1939-1945 Kościół aktywnie zaangażował się w pomoc Żydom, placówki dyplomatyczne Watykanu skrywały Żydów w Budapeszcie oraz Sofii. Na terenie ziem włoskich z polecenia głowy Kościoła Żydów skrywano w klasztorach i posiadłościach papieskich. Krytykowano działania eksterminacyjne nazistów oraz ich sprzymierzeńców jak np. węgierskich strzałokrzyżowców. Na terenie ziem polskich działała ratująca Żydów „Żegota”. Katolicyzm oraz wpisane w nie miłosierdzie spowodowały, że nawet znani antysemici jak ks. Marceli Godlewski czy jeden z założycieli Obozu Narodowo-Radykalnego Edward Kemnitz zaangażowali się w pomoc.
Zagadnienie faszyzmu prof. Skibiński jedynie zarysował mówiąc o tym, że stosunek włoskiego totalitaryzmu jest najmniej problematyczny, gdyż Mussolini wraz z współpracownikami nie prowadzili zbytnio agresywnej polityki względem Kościoła.
Na tle XX w. Polska i jej Kościół stanowiły ewenement, ponieważ Polaków mordowali masowo zarówno naziści, jak i komuniści. Polscy intelektualiści, inspirowani katolicyzmem (filozof Marian Zdziechowski, kardynałowie August Hlond, Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła), krytycznie odnosili się do totalitaryzmów. W czasie II wojny światowej katoliccy żołnierze Armii Krajowej oraz Narodowych Sił Zbrojnych nie prowadzili działalności terrorystycznej, zagrażającej egzystencji narodu polskiego represjami.
W czasie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej polska hierarchia kościelna oraz podlegli jej wierni dzięki jasnemu stanowisku nie ulegli w przeważającej mierze pokusie zaangażowania się w system komunistyczny, a przypadki „flirtu” z władzą ludową były pojedyncze i nie reprezentatywne na tle całego społeczeństwa. Ponadto nauczanie społeczne Kościoła inspirowało działalności opozycji w latach 70. i 80., będąc jedna z podstaw „Solidarności”. Z pewnością było jednym z ważnym czynników, które doprowadziło do przemian demokratycznych w Polsce.
Wykład „Szczepionka na totalitaryzm? Próba bilansu” był ostatnim z cyklu prof. Pawła Skibińskiego. W przyszłym roku Ośrodek wyda książkę, która będzie podsumowaniem rozważań wybitnego historyka wokół historii Kościoła i totalitaryzmów w XX wieku.
Tekst: Mikołaj Kwiatkowski
Relacja foto i wideo: Margotte i Bernard
Więcej zdjęć:
https://www.flickr.com/photos/55306383@N03/albums/72157687905139282
