W dniu 11 października 2018 r. w Centrum Edukacyjnym IPN – Przystanek Historia odbyło się spotkanie z cyklu „Kościół-Naród-Państwo”. Tematem spotkania były Elity II Rzeczypospolitej, a gościem prof. Jana Żaryna był prof. Janusz Odziemkowski.
Swoje wystąpienie prof. Jan Żaryn zaczął od wyjaśnienia, co rozumie przez elity II RP. Utożsamienie elity II RP z dzisiejszymi celebrytami odnaleźć można np. w książkach Sławomira Kopra. Będzie to zatem głównie świat aktorski, filmowy, artystyczny, będą to również wybrani oficerowie Wojska Polskiego. Inna spotykana definicja elity dotyczy osób, którym w II RP oddawano honory, a więc ofiary I wojny światowej, osoby walczące o polskie granice, osoby związane z tradycją legionową i powstańcy styczniowi, ale również ujęcie elity rozumianej w formule lokalnej:
„ .. w bardzo wielu miejscach naszej historii budowania Polski odrodzonej mieliśmy do czynienia z ludźmi, którzy pozostali w bardzo żywej pamięci, nie zawsze przekładającej się na pamięć ogólnopolską. Z jednej strony, wszyscy wiemy, że jest Grób Nieznanego Żołnierza od 1925 roku i są w ten sposób w II RP honorowani wszyscy, którzy zginęli we wszystkich możliwych potyczkach od 1914 roku do 1920 roku włącznie. Ale nie jestem pewien czy osobą, która pozostała w takiej pamięci będzie matka Konstantego Zarugiewicza, Pani Jadwiga Zarugiewicz czyli ta, która wybierała trumnę nieznanego żołnierza. Natomiast Konstanty Zarugiewicz na terenie lwowszczyzny, podobnie jak jego dowódca kapitan Zajączkowski, będą jakby żywą elitą w sensie pamięci o niej. A we Lwowie wydaje się, że w dwudziestoleciu międzywojennym będą wszyscy pamiętali o żyjącym wówczas dowódcy tego wielkiego dzieła jakim była walka Orląt Lwowskich o niepodległość Polski na tamtych terenach czyli kapitana Czesława Mączyńskiego.”
Kolejne, zdaniem prof. Jana Żaryna najlepsze, zdefiniowanie pojęcia elity to wskazanie osób, grup społecznych, środowisk stanowiących o przestrzeni publicznej zarówno z perspektywy II RP, jak i dzisiejszej. Na pewno znajdą się w tej grupie politycy II RP, świat ziemiańsko-arystokratyczny, świat nauki i kultury, wyższe duchowieństwo, przedstawiciele mniejszości wyznaniowych, ale również lokalni działacze, posiadający autorytet w danej społeczności (np. twórcy Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, środowisko harcerstwa, samorządowcy, przemysłowcy).
Dla prof. Janusza Odziemkowskiego podstawą zaliczenia danej osoby do elity społeczeństwa jest to, że rozumie ona „swoje obowiązki wobec państwa, rozumie swoje prawa, potrafi je twórczo przetwarzać dla innych i dla własnego państwa” i dotyczy to wszystkich klas społecznych i zawodów. Elita to osoby „wyrastające ponad poziom przeciętnego życia z dnia na dzień...”.
Prof. Jan Żaryn dodał, iż pewną podpowiedzią o to kto był elitą jest wybranie i wymordowanie przez naszych wrogów (Niemców hitlerowskich i Rosję sowiecką) pewnych struktur społecznych, które mogłyby rzutować na obraz całości społeczeństwa - dwadzieścia procent duchowieństwa katolickiego, kilkanaście procent inteligencji polskiej różnych zawodów, naukowców, artystów, dziennikarzy. Prof. Janusz Odziemkowski dodał, że jeśli chodzi o niemieckiego najeźdźcę był to wybór pewnych aktywnych osób z danych grup społecznych, wytypowanych do likwidacji i wypisanych na listach przez służby niemieckie. Jeśli chodzi o najeźdźcę sowieckiego to rzeczywiście brał on całe grupy zawodowe (osadników wojskowych, policjantów).
Panowie zwrócili również uwagę, że da się wyróżnić dwa ciągi powstawania elit: pierwsza grupa to wytwór ciągłości narodu polskiego i jego wielosetletniej historii (rody arystokratyczne), druga, duża grupa, której wolna, niepodległa Polska stworzyła warunki do zostania elitą (np. naukowcy, w tym lwowska szkoła matematyków).
Prof. Janusz Odziemkowski podkreślił, że „jest rzeczą oczywistą, że gdyby nie było elit u progu Rzeczypospolitej nie byłoby elit Rzeczypospolitej, bo elita wychowuje elitę […]. W wieku XIX powstaje w bardzo trudnej sytuacji coś, co możemy nazwać nowoczesnym społeczeństwem polskim. W tym społeczeństwie tworzy się elita, która ma różne korzenie: mieszczańskie, szlacheckie, ziemiańskie … czasem robotnicze, bo też jest elita, która wychodzi ze środowisk robotniczych. Ona wchłania w siebie to wszystko, co społeczeństwo polskie jako całość musi znosić pod zaborami. To są te fobie rozmaite, nieufności do takiego czy innego zaborcy. Inaczej elity poznańskie będą myślały o tym, co grozi Polsce, a inaczej elity z Kresów wschodnich […]. Ale i tu i tu mamy troskę o państwo, bo tu i tu mamy twórczą pracę. A więc mamy elity, które w roku 1918, bo nie całe społeczeństwo, uchwyciły tę szansę na niepodległość, która nie była nam dana na talerzu. Trzeba ją było wywalczyć i utrwalić, nikt by nie chciał za Polskę umierać gdyby nie elity, które potrafiły porwać za sobą, swoim zapałem, swoją propagandą, swoim słowem również i część tych, którzy początkowo byli obojętni na państwo polskie [….]. I te elity w roku 20-tym miały ogromny wkład w uratowaniu państwa […]. Te elity były wzorem i dawały impuls do tworzenia elit II Rzeczypospolitej, które tworzyły się już w innych warunkach państwa niepodległego […]. Temu pokoleniu przyjdzie stawić czoła wyzwaniom II wojny światowej […]. Wartość elit II Rzeczypospolitej, wychowanych w II Rzeczypospolitej, wykształconej w II Rzeczypospolitej okazała się najpełniej tak naprawdę w czasach okupacji i w Polsce Ludowej”.
Po prezentacji tematu odpowiadano na pytania publiczności.
Relacja: Michał KK i Ula
