Prof. Jan Żaryn zauważył, że okres 44 lat PRL-u obejmuje kilka pokoleń ludzi Kościoła. Pierwsze to pokolenie, które po wojnie kończyło ostatni etap swojej działalności, w tym gronie znajduje się prymas August Hlond (ur. 1881-zm. 1948) i kardynał Adam Sapieha (ur. 1867-zm. 1951). Kolejne pokolenie hierarchów polskiego Kościoła katolickiego reprezentują: prymas Stefan Wyszyński (ur. 1901) i abp Antoni Baraniak (ur. 1904), następne - kardynał Karol Wojtyła (ur. 1920), ostatnie pokolenie okresu PRL reprezentuje prymas Józef Glemp (ur. 1929).
Historyk postawił na wstępie dyskusji tezę, że biskupi Kościoła katolickiego to jedyna grupa polskiej inteligencji, która zachowała suwerenny sposób myślenia w okresie PRL.
Dr hab. Paweł Skibiński zwrócił uwagę na odmienną sytuację instytucjonalną polskiego Kościoła katolickiego w porównaniu do innych związków wyznaniowych na terenach opanowanych przez postkomunistów. To była jedyna tego typu instytucja nie kontrolowana przez władze komunistyczne, choć oczywiście podlegała infiltracji (ok. 20-30 biskupów w okresie PRL było uwikłanych we współpracę).
"Przez cały PRL mamy wyjątkowych liderów Kościoła katolickiego: kardynała Hlonda do 1948 r., zastąpionego przez kardynała Wyszyńskiego (jego przywództwo trwa do 1981 r.), a później płynnie przechodzi na przywództwo zewnętrzne, ale bardzo zaangażowane w sprawy polskie Jana Pawła II. Nie ma takiej instytucji społecznej, która miałaby trzech tak charyzmatycznych liderów w ciągu pół wieku i to są liderzy na miarę tysiąclecia".- zauważył.
Dr Skibiński dodał, że wspomniane trzy osoby były papabile (ewentualni kandydaci na papieża), gdyż padały na nich głosy na konklawe. Historyk wymienił również wybitnych hierarchów Kościoła, którzy znajdowali się w cieniu tych trzech liderów, byli to m.in. bp Tadeusz Zakrzewski, bp. Stanisław Kostka Łukomski, abp. Antoni Baraniak i bp. Ignacy Tokarczuk.
Jak podkreślił kolejny z dyskutantów dr Rafał Łatka:
"Siła i niezależność polskiego Kościoła wynikała z siły wiernych. Wierni stali murem za polskimi biskupami, angażowali się w obronę placówek katolickich, w obronę krzyży zdejmowanych przez władze komunistyczne. Komuniści obawiali się tego oporu wiernych, kazań z ambony trafiających do przeciętnego Polaka, który bronił swojego Kościoła. Zjawisko oporu motywowanego religijnie jest obecne przez cały okres PRL-u".
Jak zauważył, wymienieni już wcześniej hierarchowie mieli szeroką wizję polskiego narodu ściśle związanego z Kościołem. Dr Łatka przypomniał o Wielkiej Nowennie - programie duszpasterskim przygotowującym Polaków do obchodów tysiąclecia chrztu Polski.
Historyk IPN mówił także o innym czynniku wpływającym na zachowanie niezależności Kościoła w Polsce. Chodzi tu o sposób działania kościoła w PRL, tj. system specjalnych uprawnień, które otrzymali prymasi polscy od papieża, dzięki czemu mogli dobierać sobie współpracowników.
Dr Łatka wspomniał także o wewnętrznych dyskusjach w Kościele, gdyż - jak wyjaśnił, w Episkopacie panowała różnorodność poglądów, choć stanowisko na zewnątrz było wspólne.
Zgodził się z tym poglądem prof. Jan Żaryn, który dodał:
"Niezależność intelektualna Episkopatu Polski wcale nie oznaczała jednomyślności".
Główne tematy tych wewnętrznych dyskusji w Kościele to m.in.: porozumienie 1950 roku, kult maryjny a ekumenizm i dialog, Ruch Światło-Życie ks. Franciszka Blachnickiego, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich, wsparcie dla opozycji. Ta dyskusja intelektualistów w Kościele oczywiście nie była wówczas znana społeczeństwu, na zewnątrz Episkopat reprezentował jedną linię. Nie można też pominąć milczeniem napięcia między Episkopatem Polski a Sekretariatem Stanu Stolicy Apostolskiej, który nie do końca rozumiał polską specyfikę.
Dr Rafał Łatka, nawiązując do prymasa Józefa Glempa, zauważył, że większość życia spędził w reżimie PRL, jego brat był działaczem partyjnym, miał więc większe zrozumienie dla zachowań władz komunistycznych. Dodał, że prymas Glemp cieszył się mniejszym autorytetem niż jego poprzednik, a część hierarchów kwestionowała niektóre jego decyzje, które były uznane za kontrowersyjne.
W części pytań od publiczności dr hab. Skibiński mówił o poglądach prymasa Wyszyńskiego w latach 70-tych i o polskich papabile, a dr Łatka wyjaśniał, dlaczego prymas Stefan Wyszyński wybrał na swojego następcę biskupa Józefa Glempa.
Jak zapowiedział prof. Jan Żaryn, kolejne spotkanie z cyklu "Kościół – Naród – Państwo, czyli niezwykły wiek XX w dziejach Polski" będzie poświęcone katolikom świeckim w okresie PRL.
Relacja: Margotte i Bernard
Więcej zdjęć:
https://www.flickr.com/photos/55306383@N03/albums/72157688902209333
