Prof. Paweł Skibiński rozpoczął swoje wystąpienie od odniesienia się do dyskusji o współodpowiedzialności Kościoła katolickiego za Holocaust. Przywoływał prace reprezentujące nurt krytycznej oceny postawy Piusa XII i duchownych w czasie II wojny światowej, jak „Papież Hitlera” Johna Cornwella, wskazując jednocześnie na zarzuty wysuwane wobec zaprezentowanych w nich wyników badań. Profesor Skibiński przypomniał także, iż jeden z najbardziej wpływowych krytyków Piusa XII, autor sztuki „Namiestnik” Ralf Hochhuth, był inspirowany przez sowieckie służby, co rzuca cień na ten sposób myślenia o postawie Kościoła w trakcie II wojny światowej.
W dalszej części wykładu Paweł Skibiński zajął się kwestią, jak katolicyzm ma się do teoretycznych fundamentów ruchu nazistowskiego. Zwracał uwagę, że narodowy socjalizm był mniej spójny niż komunizm, szczególnie w aspekcie stosunku do religii. Jednym z najbardziej wpływowych ideologów był Alfred Rosenberg, autor "Mitu XX wieku", w którym to dziele interpretował rzeczywistość i historię przez pryzmat sporu między rasą aryjską a podludźmi; reprezentował też nadzwyczaj krytyczne podejście do religii chrześcijańskiej. Zastanawiając się nad stroną teoretyczną nazizmu, prof. Skibiński podkreślił, że był on wykrzywioną formą tendencji charakterystycznych dla kultury i filozofii niemieckiej.
Zastanawiając się nad ujęciem komparatystycznym problemu, prelegent podkreślił, że sytuacja społeczna katolicyzmu w Niemczech była inna niż w Rosji i we Włoszech. Katolicy pozostawali mniejszością, ale stanowiącą aż 1/3 społeczeństwa i byli skoncentrowani w pewnych rejonach kraju, stanowiąc tam większość populacji. Narodowy socjalizm osiągając gwałtowny sukces polityczny spotkał się z szybką reakcją przedstawicieli Kościoła katolickiego, której elementem były nawet ponawiane zakazy wstępowania do NSDAP, chociaż, z drugiej strony, część biskupów łudziła się, że istnieje możliwość katolicyzacji ruchu narodowo-socjalistycznego.
Wiele miejsca w swym wystąpieniu Paweł Skibiński poświęcił sprawie zawarcia konkordatu w roku 1933 roku (tzw. Reichskonkordat). Mówił o okolicznościach i negocjacjach mu towarzyszących, między innymi o porozumieniu dotyczącym istnienia Partii Centrum – katoliccy biskupi i Stolica Apostolska zdecydowali się na porozumienie, pozbawiając ją swego bezwarunkowego wsparcia. Prof. Skibiński wskazywał na złożoność kontekstu tej decyzji. Prelegent podkreślał też, że Watykan nie podpisywał konkordatu z NSDAP, ale z państwem niemieckim, a najlepiej świadczy o tym fakt, że mimo przemian państwowych obowiązuje on do dziś.
Zastanawiając się nad praktyką życia katolickiego w III Rzeszy, prof. Skibiński zwrócił uwagę, że konsekwentnie panowało w niej ubóstwienie państwa i wodza. Część chrześcijan utożsamiała się z nazizmem, nie stanowili oni jednak większości nawet wśród protestantów niemieckich.
Dużo miejsca prelegent poświęcił niemieckim represjom wobec duchowieństwa niemieckiego i polskiego, których symbolem jest KL Dachau, najważniejsze miejsce prześladowań. Przypominał poszczególne postaci pomordowanych, wśród nich bł. Alojsa Andrickiego – jedynego błogosławionego Serbołużyczanina, który podejmował próby niepaństwowego wychowania młodzieży. Wśród episkopatu niemieckiego byli biskupi zachowujący konsekwentnie antynazistowską stanowisko, ale i reprezentanci innych postaw – na przykład biskup Wrocławia Alfred Bertram, który regularnie składał Hitlerowi życzenia bożenarodzeniowe.
Za niedocenioną wśród badaczy prof. Skibiński uznaje encyklikę "Mit Brennender Sorge" Piusa XI z 1937, której przyznaje znaczenie dużo większe niż bycie elementem pewnej dyplomatycznej gry ze strony Watykanu. Omówienie problematyki z nią związanej zamykało zagadnienie postawy Stolicy Apostolskiej wobec nazizmu, a ostatnia część wykładu była poświęcona postawie duchowieństwa polskiego.
Profesor Skibiński cytował fragment pracy kardynała Augusta Hlonda „O katolickie zasady moralne”, w której ten brał w obronę Żydów i prezentował postawę antynazistowską. Prelegent podkreślał również antybolszewicki wymiar postaw intelektualnych przedstawicieli polskiego katolicyzmu – wśród nich ks. Stefana Wyszyńskiego. Mówiąc o sytuacji polskiego Kościoła zwrócił uwagę, iż różne ugrupowania w II Rzeczypospolitej odwoływały się do wartości katolickich, ale żadne z nich nie reprezentowało nurtu filonazistowskiego czy filobolszewickiego.
Wykład wzbudził zainteresowanie audytorium, o czym świadczyły liczne pytania i komentarze. Profesora Skibińskiego dopytywano o rolę kanclerza von Papena (który był katolikiem) czy spójność postawy episkopatu niemieckiego wobec ruchu nazistowskiego. Wątki rozpoczęte na wykładzie 22 marca, szczególnie te dotyczące kościoła polskiego, profesor Skibiński w sposób naturalny rozwinie podczas kolejnego wystąpienia w ramach cyklu „Kościół a Totalitaryzm”; jego tematem będzie „Erupcja agresji. Kościół katolicki podczas II wojny światowej. Rzut oka na przypadek polski”.
Serdecznie zapraszamy 19 kwietnia o godzinie do Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami o godzinie 18!
Tekst: Adam Talarowski
Relacja wideo i foto: Bernard
