W gmachu sejmu odbył się kolejny wykład historyczny przygotowany przez Stowarzyszenie Polska Jest Najważniejsza, które jest członkiem Społecznego Komitetu 150. Rocznicy Powstania Styczniowego oraz współorganizowany przez Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość.
O stosunku chłopów do Powstania Styczniowego, największego polskiego zrywu narodowego, mówiła prof. Alicja Kulecka z Uniwersytetu Warszawskiego.
Na wstępie wykładu historyk przywołała dzieło Agatona Gillera, opublikowane w 1868 roku pt. “Opisanie zabajkalskiej krainy”, w którym znajduje się dedykacja pamięci męczennikom sprawy narodowej zmarłym na wygnaniu nerczyńskim, w której wymienione są nazwiska przedstawicieli różnych grup społecznych i zawodów uczestniczących w powstaniu 1863 r.
“Ta dedykacja Gillera miała podkreślać, że walka o niepodległość była sprawą wszystkich grup społecznych, wysiłkiem całego narodu, stanowiła świadectwo pojmowania wspólnoty narodowej jako więzi emocjonalnych i historycznych łączących wszystkich członków niezależnie od ich statusu prawnego i ekonomicznego.” – stwierdziła prof. Kulecka.
Prelegentka przedstawiła charakterystykę chłopów jako warstwy społecznej w Królestwie Polskim dzieląc ich na dwie grupy: zamieszkujących dobra narodowe (chłopi skarbowi) oraz zamieszkujących dobra prywatne. Historyk omówiła sytuację prawną tej warstwy społecznej. Zaznaczyła, że położenie chłopów w dobrach narodowych (stanowiły one ok. 20% całości) było o wiele korzystniejsze niż w prywatnych, gdyż mieli oni uregulowany zakres świadczeń, istniały tam ponadto szkoły elementarne.
Sytuacja chłopów na tzw. ziemiach zabranych tj. wschodnich województwach Rzeczypospolitej, które nie weszły w skład Królestwa Polskiego (Litwa i Ruś), była nieco inna. Na tych terenach chłopi nie posiadali wolności osobistej, obowiązywała ich pańszczyzna, ponadto do tej grupy społecznej doliczano także jednodworców – drobną szlachtę.
Wszystkie programy polityczne powstające po roku 1856 (klęska Rosji w wojnie krymskiej) uwzględniały sprawę chłopską – proponowano oczynszowanie chłopów lub ich uwłaszczenie za odszkodowaniem dla ziemian. Prace nad reformami w tym zakresie były także prowadzone przez władze carskie od 1861 roku.
W manifeście Centralnego Komitetu Narodowego jako rządu powstańczego znalazła się deklaracja dotycząca równości obywateli wobec prawa. Dekret z 22 stycznia 1863 roku potwierdził uwłaszczenie chłopów i obiecał ziemię bezrolnym, którzy wezmą udział w powstaniu, przewidywał też odszkodowanie dla ziemian. Wydano także podobny manifest w języku ukraińskim (tzw. Złota hramota – wydrukowana złotymi literami) skierowany do chłopów na Rusi.
Władza powstańcza miała jednak duże trudności z wykonaniem tych postanowień - mówiła historyk. - Na drodze stawała administracja carska i wojsko. Część chłopów nie znała tych decyzji, niektóre oddziały powstańcze nie zajmowały się realizacją celów społecznych powstania, a jedynie osiągnięciem celów militarnych. Stąd Rząd Narodowy opracował instrukcję określającą procedury wprowadzania uwłaszczenia. W kwietniu 1863 r. władze powstańcze próbowały dokonać poboru chłopów do armii, dekret Rządu Narodowego nakazywał włączenie wszystkich obywateli do walki. W wyniku tych decyzji do wojska zaczęło napływać chłopstwo, ale brakowało dla niego broni. Chłopi nie byli też przeszkoleni w jej obsługiwaniu, przydzielano więc im rolę kosynierów.
Jak wyglądał udział chłopów w Powstaniu Styczniowym w świetle źródeł?
Pierwsze wzmianki o postawie chłopów wobec powstania pojawiły się w raporcie Tymczasowego Rządu Narodowego do Ludwika Mierosławskiego, który zawiera ogólną ocenę stanu działań bojowych na terenie Królestwa Polskiego na koniec stycznia 1863 r. Wskazano w nim, że najkorzystniejsza sytuacja panuje w Podlaskiem. W ogólnej ocenie powstania wskazywano na relacje pomiędzy uwłaszczeniem chłopów a ich postawą wobec powstania: “Chłopi gdzie tylko są uwłaszczeni, stają się najlepsi” – podkreślano. Oskar Awejde pisał, że chłopi nie wydawali nikogo bez przymusu, wspomagali powstańców, ale także zbierali dobrowolne datki, służyli w żandarmerii, a nawet stawiali się na ochotnika do oddziałów.
Zdarzały się jednak przypadki negatywne, np. chłopi po opuszczeniu obozów przez powstańców splądrowali Ojców, a także Święty Krzyż. W wielu przypadkach prowodyrami zajść byli urlopownicy z wojska carskiego. W 1859 r. w Królestwie Polskim było 1 mln 995 tys. chłopów, z tego wg szacunku jednego z badaczy można mówić o ok. 200-300 skazanych za zdradę w roku 1863.
Inny z badaczy wskazywał liczbę 400 chłopów w armii powstańczej na Lubelszczyźnie, pochodzili oni z dóbr Ordynacji Zamojskiej. Na liście straconych powstańców zestawionych przez Józefa Białynię–Chołodeckiego, znalazły się 82 nazwiska chłopskie, co stanowiło ok. 17% wszystkich nazwisk z tej listy.
Pierwsze samorzutne formowanie oddziałów chłopskich miało miejsce na południowej Lubelszczyźnie wśród zamożnych chłopów, podobne wystąpienia były na Kurpiach, ale ton nadawali tu oczynszowani z dóbr narodowych, podobnie w Łowickiem. Inaczej było w Górach Świętokrzyskich, tu nie formowano oddziałów, ale pomagano powstańcom, dominowali tu chłopi biedni, których sytuacja nie pozwalała na oczynszowanie. Najmniej przyjazne stanowisko demonstrowała ludność południowej Kielecczyzny, byli to najczęściej chłopi małorolni, prowadzący spory z dworem.
Według Stefana Kieniewicza, zasługą chłopów jako grupy społecznej było to, że nie dali się wciągnąć masowo do akcji zwalczania powstańców. - stwierdziła prof. Kulecka.
Ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów z 2 marca 1864 roku realizował jeden z ważnych punktów programu Rządu Narodowego. W wyniku uwłaszczenia ziemię otrzymało ok. 700 tys. rodzin chłopskich, jednak duża część chłopów bezrolnych nie została tą reformą objęta. Administracja carska przekazała dużą część dóbr skarbowych na majoraty dla generałów zasłużonych w walce z powstańcami.
W podsumowaniu swojego wykładu prof. Alicja Kulecka zaznaczyła:
“Określenie skali udziału chłopów w Powstaniu Styczniowym jest przedsięwzięciem trudnym do wykonania, podobnie określenie ich postawy wobec tego wydarzenia. Z pewnością uwarunkowana była ona wieloma czynnikami, a przede wszystkim stanem świadomości społecznej i narodowej tej grupy społecznej, stanowiącym pochodną poziomu edukacji, kultury, kondycji ekonomicznej. Nie zawsze docierały do chłopów informacje o głównych celach powstania, często nie były one zrozumiane. Zaborca kreował politykę podsycającą sprzeczności pomiędzy różnymi grupami społecznymi”.
Agaton Giller podkreślał, że włączenie chłopów do narodu stanowiło jedno z największych osiągnięć powstania. “Literackie wizje ukazujące okrucieństwo chłopów wobec powstańców, ich ciemnotę, były obce integracji społeczeństwa polskiego, stanowiły przykład budowania czarno-białej narracji w opowieściach o powstaniu i poszukiwaniu przyczyn jego klęski”. – dodała prelegentka.
W odpowiedzi na pytania z sali prof. Alicja Kulecka powiedziała, że nie dysponujemy danymi pozwalającymi określić miarodajnie udział chłopów w Powstaniu Styczniowym, brakuje pełnego spisu uczestników, istnieją jedynie wykazy częściowe. Nie zachowały się archiwa oddziałów, gdyż przechowywanie ich było niebezpieczne. Prawdopodobnie w społeczeństwie dominowały postawy pełne rezerwy wobec zrywu, chłopów przejawiających aktywny udział nie było wielu, zresztą informacja o nich nie przebijała się do źródeł, w tym do relacji dowódców powstańczych.
“Tworzenie narodu składającego się z różnych warstw społecznych w warunkach niewoli było bardzo trudne”. - zaznaczyła historyk.
Jak stwierdził jeden z uczestników wykładu, dopiero niedawno zostały przez archiwa litewskie ujawnione i udostępnione dla badaczy niektóre fondy, w których można znaleźć informacje źródłowe na temat Powstania Styczniowego na Litwie, w tym dotyczą one udziału chłopów z Podlasia w tym zrywie narodowym. Wciąż nieprzebadane pozostają archiwa moskiewskie i grodzieńskie.
Relacja: Margotte
Wykład odbył się 25 lutego 2014 roku.
Opublikowano: Blogpress, pt., 21/03/2014 - 19:44
